Diidxagola, proverbios, adagios, refranes y dichos en diidxazá

Recopilación de Oscar Toledo Esteva y familia
Bicaa ta Oscar Toledo Esteva ne binilidxi

Río de Juchitán (1954-1956). Mural de Diego Rivera
Guda' gunibia'lu' dxi'ña ni cusisaca binnixquidxi'nu (ven a conocer los portentos de nuestros paisanos). Entre los nativos más pujantes y progresistas de México, están los diidxazá situados en el Istmo de Oaxaca, conservan las tradiciones antiguas y su idioma con más ahínco que otras regiones. Fragmento del mural «Río de Juchitán» de Diego Rivera, realizado con técnica de mosaico veneciano en 8.5x1.5 mts.
Ca diidxagola nacacani' biaani' sti diidxa
Los proverbios son las lámparas de las palabras

Sha ni hruniná bidó' lá bicaa gui bele,
ne stobi que caya'qui luni.
El hereje no es el que arde en la hoguera,
sino el que la enciende.

Paracala'dxu' gapu' bidxichi,
cadi uquiindela'dxu.
Si quieres ser rico,
no tengas deseos.

Ora güilu' diidxa
saaniru guinabadiidxu'
oraque... gucaadia'gu
Para dialogar,
preguntar primero,
después... escuchar.

Ti xcaanda: ga'ca shisha sicarú ni qui huayuu,
guiuuni ti biine'ni.
Una aspiración: hacer que algo bello que no existía,
exista por mí.

Pa qui ganda gu'nu ni hracala'dxu,
biya ganashiu' ni hru'nu.
Si no puedes hacer lo que quieres,
trata de querer lo que haces.

Hrunadiága' ne hrusiá'nda',
hrúuya' ne hriétenaladxe',
hrune' ne hriziide'.
Escucho y olvido,
veo y recuerdo,
hago y aprendo.

Hracala'dxinu' shishahrisaca ti hrisacani', ti hrabinu' hrisacani' hruningue' hracala'dxinuni' la'
¿Deseamos objetos valiosos porque son valiosos, o los consideramos valiosos porque son deseables?

Guidxilayú hri stilu ni, hriquiiñesi ucaalúlu' ti gánda icaaluni'
El mundo es tuyo, pero tienes que ganartelo

Ma' hrisaca gapu' shisha, cadi cueezu chuppa
Es más valioso que tengas una cosa, a que esperes tener dos

Nisa hri dxi' biraru' mani dushu' dxaa ndani'
Agua estancada germenes dañinos contiene

Ti nou' dxiña, ti nou' guídi'
Una mano suave, y una mano firme

Dechesi le', laacasi ndani' le'
Atrás de la cerca, sigue siendo dentro de la cerca

Biree lu gui, yeguiaba lu bele
Salió del fuego, y cayó en la flama

Niru zasaalu' guirá' shisha neza guidxilayú ti ganda guidxelu' lii
Primero recorrerás todos los caminos de este mundo antes de encontrarte a ti mismo

Nuu stale neza, biyubi ni hrine' galaabato' Shavizende
Hay muchos caminos, busca el que te lleve directo a Juchitán

Sicarú shiguni guie', xpiaani'si ñuu
Hermosa si es, solo le falta inteligencia

Cadi cueezu gundísa guirá' ni binítilu'
No pierdas hora alguna recogelas todas

Ti miati' dxiiba dónda guni nitiizi'
El hombre está condenado a ser libre

Tila bidó' gusiga'de' chu' dxi' ladxidua'ya'
ti guicaa' shisha ni qui zánda gucha';
gudí gucaaluá' ti gánda gucha' ni zánda
ne guendabiaani' ti guuya' shilaa.
Que Dios me conceda serenidad
para aceptar las cosas que no puedo cambiar;
valentía para cambiar las que si puedo
y sabiduría para ver la diferencia.

Tu lá hridxibi yuuba, napa dxibi
Quien teme sufrir, sufre de miedo

Ti nguiiu ni qui gápa ti xcaanda naca ti mani'huiini ne qui gápa shiaa
Un hombre sin sueños es como un pájaro sin alas

Hránda hriní'lu, zánda guunda'lu.
Hránda hrisaalu', zánda guyaalu'.
Si puedes hablar, puedes cantar.
Si puedes caminar, puedes bailar.

Ni chigueeda guixhí ne huidxe láninga' cayunidu' nagasi
El futuro es lo que hacemos de él hoy

Binni ni hrie xneza guidxilayurí' hriazaca ne hruyubica' ca neza ni caquíiñeca, ne pa qui guidxelacani, hruza'cabeni.
Las personas que progresan en el mundo son las que se esfuerzan y buscan las circunstancias que quieren, y si no las encuentran, las crean.

Zunibiá'lu ti binnihuati ne shoopa diidxarí:
ne gastisi hridxi'chi,
hriníhuati ne gasti' hricaa,
neca gucha' quirié xneza,
neca cadi caquiiñe hrinabadiidxa,
hruzanastiidxa lu dxu' ni qui hrunibiá,
ne hridxelú' tu lá nanala'dxi lá ne tu lá có.
Seis formas para reconocer al tonto:
Se enoja sin motivo alguno,
habla sin sentido y sin provecho,
cambia sin progresar,
pregunta sin tener motivo,
pone toda su confianza en un extraño,
y confunde a sus enemigos con sus amigos.

¿Shiñee qui ganda gápa' guiráni?, ti qui naalu', pa ña'ca ladxu... ñánda
¿Por qué no puedo tenerlo todo?, porque no quieres, puesto que de poder... puedes

Guirá guiropa' sheela sti nguiu' napa xcore bidxichi hruzaani'
Toda segunda esposa tiene las nalgas de oro

¡Cadi ga'cu' binni lú' cheepa' ni hracala'dxi' guina'ze ti bi'u!
¡No seas como el ciego que pretende atrapar una pulga!

Hra hriuu diidxandxo' cushaatañee ne hrinaba guzu'ba'cabe diidxa, garuti' qui hruna
Donde el derecho se instala por la fuerza, el derecho queda sin fuerza

Binnilídxinu' hruziidi' lánu guininu, ne guidxilayúri' igani'nu
Nuestros parientes nos enseñan a hablar, y el mundo a callar

Cadi quibilú'lu' ne ludxilu', stica hrú'nica ca yuuse
No te laves con tu lengua, como hacen los bueyes

Tu lá hruyubi ti bi'chi' ne qui gapa guendaruchee, qui zapa bi'chi'
Quien busca un hermano sin defectos, se quedará sin hermano

Stica' yága, ngueca bandadi'
De tal palo, tal astilla

Naye'che hriu' tu lá hrusiaanda ni quizánda gáca stibiaje
Es feliz quien olvida lo que no puede remediarse

Chaahui'duga' hraca ni ti yága xcú nandaá ne cuananashi nanixhe
La paciencia es un árbol con raíces amargas y frutos sabrosos

Bendabuaa ni gazi sinee nisa cushooñe lá
Camarón que se duerme se lo lleva la corriente

Gudxí na' tu lá hrizanelu' tigabe' túnndi' lii
Dime con quién andas y te diré quién eres

Garuti' nanna shi hrisaca ni napa tica dxi guuya ma' binítini'
Nadie sabe el bien que tiene hasta que lo ve perdido

Garuti' nanna ni hricaa lu shi'ña zanda gacani sti stobi
Nadie sabe para quien trabaja

Binni naténde que hrucaalú
Los débiles no luchan

Diidxa hribee diidxa
Las palabras generan palabras

Tu nayaani' xquendabiaani' qué hrusiaanda xquidxí ne stiidxa.
Un hombre inteligente no olvida a su pueblo y su idioma

Ziunnu hraticasi, ne qui zadxelanu ni canayubinu
Iremos a donde sea, y no encontraremos lo que buscábamos

Diidxa hrugá hra'ca bidxichi huana', hrúni nazí' binni ni hricaani'
Las alabanzas son como monedas falsas, empobrecen a quien las recibe

Guendanadxí hruniibi guidxilayú
El amor mueve al mundo

Guendanadxí laaca hriní neca da'gu' guidiruaa
El amor sabe hablar también con los labios cerrados

Guendanadxí guluí bele lá; neza zee, zuuyu lá
El amor es como el fuego; por donde va, se deja ver

Guendanazí' ne guendanadxí que zánda ucachilu' lá
La pobreza y el amor son difíciles de ocultar

Gunashí xneza ne zadxelu' tu lá ganashi'lii
Ama bien y hallarás quien te ame

Guendanadxí'lu ga'ca ni ti lárigueela' guirénda guendanabanilu' ne guendagutilu'
Que tu amor sea como una sábana que envuelva tu vida y también tu muerte

Gunaxhí'na' cadxihuiini, ne guindaani
Amame un poco menos, pero que dure

Gadxé hra cababa gadxé hra caté'
No te entrometas en lo que no te importa

Traducciones por Oscar Toledo Esteva

Ir al traductor en línea español - diidxazá

Retorno a Diidxazá